Fonds GB 0210 UNDYDD - Papurau Undeb Cymru Fydd

Identity area

Reference code

GB 0210 UNDYDD

Title

Papurau Undeb Cymru Fydd

Date(s)

  • 1938-1991 (Creation)

Level of description

Fonds

Extent and medium

1.753 metrau ciwbig (83 bocs)

Context area

Name of creator

Administrative history

Sefydlwyd Undeb Cymru Fydd yn 1941 fel carfan bwyso i sicrhau parhad diwylliant Cymru a'r iaith Gymraeg. Cychwynnodd dan yr enw Pwyllgor Amddiffyn Diwylliant Cymru, a alwyd hefyd Y Gymdeithas er Diogelu Cymru, a ffurfiwyd yn dilyn cynhadledd genedlaethol o gyrff Cymreig er mwyn amddiffyn buddiannau Cymru yn ystod y Rhyfel. Protestiodd yn aflwyddiannus yn erbyn meddiannu tir preifat ar Fynydd Epynt, sir Frycheiniog, gan y Fyddin, a dechreuodd gylchlythyr, Cofion Cymru, 1941-1946, ar gyfer Cymry yn y lluoedd arfog. Yn 1941 unwyd y Pwyllgor gydag Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymreig i ffurfio Undeb Cymru Fydd. Yn ystod y 1940au, lobiodd Undeb Cymru Fydd y Llywodraeth ar addysg Gymraeg ac ar feddiant gorfodol tiroedd yng Nghymru. Ffurfiwyd Cymdeithas Lyfrau yn 1943; mabwysiadodd hon y gwaith o gyhoeddi'r cylchgrawn addysgol Yr Athro, 1951-[c. 1970], a chyhoeddi calendrau poblogaidd. Penodwyd Pwyllgor ar y cyd rhwng Undeb Cymru Fydd a'r Eglwysi i fynd i'r afael â dadleoliad y gweithwyr ffatri yn sgil gwasanaeth cenedlaethol y boblogaeth sifil yn ystod y rhyfel. Bu'r Undeb yn ymgyrchu dros ysgolion Cymraeg, sefydlu Pwyllgor Addysg, a thros welliant yn y ddarpariaeth ar gyfer yr iaith Gymraeg yn y cyfryngau. Yn 1950, trefnwyd cynhadledd a ysgogodd Ymgyrch Senedd i Gymru, a arweiniodd at gyflwyno deiseb yn cynnwys 250,000 o enwau i'r Ysgrifennydd Gwladol, Yn 1956, sefydlwyd Pwyllgor y Merched, ynghyd â chylchlythyr, Llythyr Ceridwen, 1956-[c. 1967]. Dilynwyd hyn gan gyfnod o farweidd-dra, gyda llawer o weithgareddau'r Undeb yn cael eu cymryd drosodd gan sefydliadau eraill. Ym Medi 1965, cafodd ei ail-drefnu ac fe'i gofrestrwyd fel elusen addysgiadol, yn hyrwyddo addysg Gymraeg i oedolion. Ataliodd pob gweithgaredd ym Mawrth 1970. Yr oedd trefniadaeth Undeb Cymru Fydd yn cynnwys Cyngor a Phwyllgor Gwaith, a phwyllgorau yn mynd i'r afael â phynciau penodol (addysg, radio, llyfrau, ac Eglwysi Cymru). At lefel lleol, etifeddodd 13 cangen gan Bwyllgor Amddiffyn Diwylliant Cymru. Cynhaliai'r mudiad Gynhadledd Flynyddol, fel arfer ym Mehefin neu Orffennaf. Ar ôl 1967, roedd yna baneli arbenigol yn ymdrin â phynciau'n ymwneud â merched, addysg, a'r teledu. Ysgrifennydd a phrif ysgogwr y mudiad o 1941 i 1967 oedd T. I. Ellis (1899-1970), mab T. E. Ellis (1859-1899), aelod blaenllaw o fudiad Cymru Fydd yn yr 1880au-1890au. Gweithiodd Tom Jones fel trefnydd llawn amser, 1944-1949, fel y gwnaeth Gwilym Tudur, [1966]-[1968]. Gorosoedd Yr Athro dranc y mudiad, gan i Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru ei gymryd drosodd ym Medi 1970. O 1965 ymlaen roedd Ymddiriedolaeth Undeb Cymru Fydd, a dderbyniai geisiadau am gymorth ariannol ar gael; fe'i ddiddymwyd yn 2000.

Name of creator

Administrative history

Name of creator

Name of creator

Name of creator

Administrative history

Name of creator

Biographical history

Thomas Iorwerth Ellis (1899-1970), was an academic, teacher and author. He was born in London on 19 December 1899. His father, Thomas Edward Ellis, MP (1859-1899) had died over eight months earlier. His mother, Annie Jane Ellis, née Davies (1873-1942), of Cwrt-mawr, Llangeitho, Cardiganshire, was a descendant of the Davies family of Aberystwyth and Cwrtmawr and the Charles family of Carmarthen. She later married the Rev. Peter Hughes Griffiths (1871-1937).
Ellis was educated at Aberystwyth Grammar School, Westminster School, University College of Wales, Aberystwyth, and Jesus College, Oxford. He was a classics master at Cardiff High School for Boys, 1924-1928, a lecturer at University College, Swansea, 1928-1930, headmaster of Rhyl County School, 1930-1940, and a lecturer in classics at Lampeter, 1940-1941, and Aberystwyth, 1941-1946. He was actively involved with the National Library of Wales and the University of Wales and served as Warden of the Guild of Graduates, 1943-1947. He received an honorary doctorate in 1967, and the OBE in 1968. T. I. Ellis was a founder of Undeb Cymru Fydd, an organization dedicated to preserving Welsh language and culture, and served as its secretary, 1941-1967. He broadcast regularly in both English and Welsh, notably on BBC Radio's Round Britain Quiz. Previously a Calvinistic Methodist, he was confirmed at St Asaph in November 1936, and became a lay reader in the Church in Wales in 1937. He became a member of both the Governing Body and the Representative Body of the Church in Wales.
Ellis edited three volumes of The Letters of T. C. Edwards (Aberystwyth, 1952-1953) and wrote The Development of Higher Education in Wales (Wrexham, 1935) and biographies of his father T. E. Ellis (2 volumes, Liverpool, 1944, 1948), his uncle J. H. Davies (Liverpool, 1963) and Sir Ellis Jones Ellis-Griffith (Llandybïe, 1969). From 1921 he travelled regularly throughout Wales in support of the Welsh Schoolboys' Camp Movement; these journeys became the genesis of his Crwydro series of books (Llandybïe, 1952-1971).
T. I .Ellis married Mary Gwendoline Headley (Mari Ellis) in April 1949 and they had two children, Marged (1950- ) and Rolant (1953- ). He died at his Aberystwyth home on 20 April 1970.

Archival history

Immediate source of acquisition or transfer

Brynmor Jones; Aberystwyth; Rhodd; 1997.

Content and structure area

Scope and content

Papurau Undeb Cymru Fydd, yn cynnwys cofnodion, 1939-1966, gohebiaeth, 1944-1955, a chofnodion eraill y Cyngor, 1945-1963; papurau'n ymwneud â Phwyllgor Amddiffyn Diwylliant Cymru a ffurfio Undeb Cymru Fydd, 1939-1942; cofnodion a phapurau'r Pwyllgor Gwaith, 1943-1969; cofnodion ariannol, 1939-1970, yn cynnwys papurau'r Pwyllgor Ariannol, 1957-1966; cofnodion yn ymwneud â Phwyllgor Cronfeydd Deddf yr Eglwys yng Nghymru, 1953-1970; papurau'n ymwneud â'r Pwyllgor Llyfrau a chyhoeddiadau gan gynnwys Yr Athro a' calendr, 1944-1970; papurau Pwyllgor y Merched a Llythyr Ceridwen, 1955-1969; cofnodion amrywiol ganghenau, 1940-1956; papurau'n ymwneud â'r cynadleddau blynyddol, 1939-1964; papurau a gohebiaeth gyffredinol o'r brif swyddfa, 1941-1970; papurau, 1942-1948, a chofnodion, 1943-1947, Cyd Bwyllgor Undeb Cymru Fydd a'r Eglwysi; torion o'r wasg, 1939-1952; atebion i holiadur 'Ymchwil Undeb Cymru Fydd i Gyflwr Bywyd Cymdeithasol Cymru', 1943; papurau'n ymwneud ag ymgyrch Senedd i Gymru, 1950-1957; papurau'n ymwneud â materion ynglŷn â'r cyfryngau ac ymgyrchoedd, 1945-1963; papurau ynglŷn â'r iaith Gymraeg, yn enwedig mewn perthynas ag addysg, 1947-1964; papurau'r Pwyllgor Addysg, 1944-1963; papurau'n ymwneud ag Eisteddfodau Cenedlaethol, 1947-1968; papurau'n ymwneud â meddiannu tir gan y llywodraeth (Mynydd Epynt, Tryweryn, a thiroedd eraill) ac ynghylch dŵr, 1940-1958; copïau o Cofion Cymru, 1941-1946; copi llawysgrif y gyfrol Undeb Cymru Fydd 1939-1960 (1960) gan T. I. Ellis; a llythyrau at Ymddiriedolaeth Undeb Cymru Fydd. = Papers of Undeb Cymru Fydd, including minutes, 1939-1966, correspondence, 1944-1955, and other records, 1945-1963, of the Council; papers relating to Pwyllgor Amddiffyn Diwylliant Cymru and the formation of Undeb Cymru Fydd, 1939-1942; minutes and papers of the Executive Committee, 1943-1969; financial records, 1939-1970, including papers of the Financial Committee, 1957-1966; records relating to the Welsh Church Act Funds Committee, 1953-1970; papers relating to the Books Committee and publications including Yr Athro and the calendar, 1944-1970; papers of the Women's Committee and Llythyr Ceridwen, 1955-1969; records of various branches, 1940-1956; papers relating to the annual conferences, 1939-1964; general papers and correspondence from the main office, 1941-1970; papers, 1942-1948, and minutes, 1943-1947, of the Joint Committee of Undeb Cymru Fydd and the Churches; press cuttings, 1939-1952; replies to the questionnaire 'Ymchwil Undeb Cymru Fydd i Gyflwr Bywyd Cymdeithasol Cymru' (Survey of the condition of social life in Wales), 1943; papers relating to the Parliament for Wales campaign, 1950-1957; papers relating to media issues and campaigns, 1945-1963; papers concerning the Welsh language, particularly in relation to education, 1947-1964; papers of the Education Committee, 1944-1963; papers relating to the National Eisteddfodau, 1947-1968; papers relating to government requisition of land (Mynydd Epynt, Tryweryn, and other land) and water issues, 1940-1958; copies of Cofion Cymru, 1941-1946; manuscript of the volume Undeb Cymru Fydd 1939-1960 (1960) by T. I. Ellis; and letters to the Undeb Cymru Fydd Trust, 1967-1991.

Appraisal, destruction and scheduling

Cadwyd yr holl gofnodion a gyflwynwyd i Lyfrgell Genedlaethol Cymru..

Accruals

Ni ddisgwylir ychwanegiadau.

System of arrangement

Trefnwyd yn gronolegol fesul derbyniad.

Conditions of access and use area

Conditions governing access

Disgwylir i ddarllenwyr sydd am ddefnyddio papurau diweddar yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru lofnodi'r ffurflen 'Papurau modern - gwarchod data'.

Conditions governing reproduction

Amodau hawlfraint arferol.

Language of material

  • Welsh
  • English

Script of material

Language and script notes

Cymraeg, Saesneg.

Physical characteristics and technical requirements

Finding aids

Ceir copi caled o'r catalog yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Mae'r catalog ar gael ar lein.

Allied materials area

Existence and location of originals

Existence and location of copies

Related units of description

Related descriptions

Publication note

T. I. Ellis, Undeb Cymru Fydd 1939-1960 (Aberystwyth, 1960)

Publication note

R. Gerallt Jones, A Bid For Unity (Dinbych, 1971)

Notes area

Note

Crëwyd y teitl ar sail cynnwys yr archif.

Alternative identifier(s)

Virtua system control number

vtls003844434

Project identifier

ANW

Access points

Place access points

Name access points

Genre access points

Description control area

Description identifier

Institution identifier

Llyfrgell Genedlaethol Cymru = The National Library of Wales

Rules and/or conventions used

Wrth lunio y disgrifiad hwn dilynwyd canllawiau LlGC a seiliwyd ar ISAD(G) Ail Argraffiad; rheolau AACR2; ac LCSH.

Status

Level of detail

Dates of creation revision deletion

Ebrill 2003

Language(s)

  • Welsh

Script(s)

Sources

Defnyddiwyd y ffynonellau canlynol wrth lunio'r rhestr: LlGC, Adroddiadau ar gasgliadau o bapurau Undeb Cymru Fydd; Meic Stephens, Oxford Companion to the Literature of Wales (Rhydychen, 1986); R. Gerallt Jones, A Bid For Unity (Dinbych, 1971); Cofrestr Elusennau y Comisiwn Elusennau (www.charity-commission.gov.uk/registeredcharities/), gwelwyd 3 Mehefin 2003.

Archivist's note

Lluniwyd gan Rhys Jones i brosiect ANW.

Accession area