Fonds GB 0210 MSSRJR - Llawysgrifau S.R. a J.R.

Roedd Samuel Roberts (S.R.) yn weinidog Annibynol, awdur, golygydd a diwygiwr Radicalaidd. Ganwyd ar 6 Mawrth 1800 yn Llanbrynmair, sir Drefaldwyn, yr ail blentyn a'r mab hynaf i'r Parch. John Roberts (1767-1834) a'i wraig Mary (m. 1848). Ym 1806 symudodd y teulu i fferm Y Diosg i fyw. Cafodd S.R. ei addysgu gan ei dad, ac o 1819 yn yr academi yn Llanfyllin (a symudwyd wedi hynnu i'r Drenewydd). Cafodd ei ordeinio ym 1827 fel cyd-weinidog i'w dad yn Llanbrynmair a daeth yn adnabyddus fel pregethwr. Ym 1835 roedd yn ysgrifennydd Apel y Capeli Annibynol Cymreig a geisiai ddileu dyledion y capeli yng Ngogledd Cymru. Ymgyrchodd dros ddiwygio cymdeithasol ac addysgiadol, gan fynegi ei farn yn y wasg a mewn traethodau eisteddfodol. Ceisiodd wella iechydiaeth, technegau amaethyddol, twf economaidd a trafnidiaeth yng nghefn gwlad Cymru. Yn 1843 cychwynnodd Y Cronicl, papur newydd Radicalaidd misol a ddaeth yn neillduol o boblogaidd. Roedd S.R. yn lwyrymorthodwr ac yn heddychwr ymroddgar. Gwrthwynebai caethwasaeth a chefnogai rhoi'r bleidlais i ferched. Roedd hefyd o blaid diwygio hawliau tenantiaid, yn rhannol oherwydd yr anghytundebau parhaol rhwng ei deulu a stiward stad Wynnstay, perchennog Y Diosg. Hyn yn y pen draw barodd i S.R. ymfudo i Tennessee i sefydlu trefedigaeth Gymreig yn Scott County. Aeth ei frawd Gruffydd (G.R.) a'i deulu yno ym 1856 ac ymunodd S.R. a nhw ym 1857. Ond cafodd yno fwy o broblemau gyda goruchwylwyr tir, a rhoddwyd ei fywyd mewn perygl oherwydd ei ddaliadau heddychol yn ystod y Rhyfel Cartref, 1861-1865. Methodd yr ymgais a dychwelodd S.R. i Gymru ym 1867 i fyw gyda'i frawd arall John (J.R.) yng Nghonwy. Sefydlodd papurau newydd wythnosol Y Dydd ym 1868 a'r Celt ym 1878. Ymysg ei gyhoeddiadau roedd Dau Draethawd (Caernarfon, 1834), Cofiant y Parch. John Roberts, o Lanbrynmair (Llanelli, 1837), Farmer Careful of Cilhaul Uchaf (1850), Diosg Farm: A Sketch of its History (Drenewydd, 1854), Gweithiau (Dolgellau, 1856), Pregethau a Darlithiau (Utica, N.Y., 1865), Funeral Addresses (Conwy, 1880) a Pleadings for Reforms (Conwy, 1880). Bu farw yng Nghonwy ar 24 Medi 1885.

Ganwyd John Roberts (J.R.), gweinidog Annibynol ag awdur, yn Llanbrynmair ar 5 Tachwedd 1804. Ym 1831 aeth i'r academi yn y Drenewydd, cyn dychwelyd i Lanbrynmair ym 1834, ar ôl marwolaeth ei dad, i rannu gwaith ei frawd hynaf Samuel (S.R.). Cafodd gyfnodau yn weinidog yn Abergele, 1838-1839, Rhuthin, 1848-1857, ac yn eglwys Gymraeg Aldersgate Street yn Llundain, 1857-1860. Daeth yn ôl i Gymru yn 1860 ac ymsefydlu ym Mrynmair, Conwy. Roedd J.R. yn adnabyddus fel dadleuwr dawnus a radical, ac ef oedd golygydd Y Cronicl o 1857 hyd ei farwolaeth. Roedd ei ddiddordebau yn llai eang na'i frawd S.R., yn tueddu tuag at dadleuon eglwysig ac enwadol. Cyhoeddodd hefyd nifer o weithiau ar destunau crefyddol. Priododd Ann Jones, Llansansiôr, ym 1838, a cawsant dau blentyn, ond bu farw y tri ohonynt cyn ei farwolaeth yntau ar 6 Medi 1884.

Ganwyd Richard Roberts (Gruffydd Rhisiart; G.R.) yn y Diosg, Llanbrynmair, ar 5 Tachwedd 1810, yn frawd ieuengaf i Samuel (S.R.) a John (J.R.). Ymddiddorai mewn llenora, ysgrifennodd eitemau i'r Cronicl a chylchgronnau eraill, yn ogystal a nofel, Jeffrey Jarman (Machynlleth, [1855]), ond ei brif gyfrifoldeb oedd rhedeg y fferm. Priododd ag Anne Jones, Castell Bach, ym 1853 a cawsant un ferch, Margaret. Yn 1856 ymfudodd y teulu i Tennessee a sefydlu fferm o'r enw Brynyffynon. Arhosodd G.R. a'i deulu yno tan 1872 cyn dychwelyd i fyw yng Nghonwy gyda'i frodyr. Yn y cyfnod yma cychwynodd yntau bregethu. Bu farw ar 25 Gorffennaf 1883, a'i wraig ym 1886.