Dangos 2971 canlyniad

Roedd yr Athro J. E. Caerwyn Williams (1912-1999) yn un o brif ysgolheigion Cymraeg a Cheltaidd yr ugeinfed ganrif.

Fe'i ganwyd yng Ngwauncaegurwen, Morgannwg, 17 Ionawr 1912, yr hynaf o dri phlentyn John R. a Maria Williams. Derbyniodd ei addysg yn Ysgol Sir Ystalyfera, Coleg y Brifysgol, Bangor, Coleg y Brifysgol a Choleg y Drindod, Dulyn, a Cholegau Diwinyddol Aberystwyth a'r Bala. Ymunodd â staff Adran y Gymraeg, Bangor, yn 1945, a'r flwyddyn ganlynol fe'i priodwyd â Gwen Watkins o Abertridwr. Fe'i penodwyd yn Athro'r Gymraeg ym Mangor yn 1953. Yn 1965 symudodd i Goleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, i fod yn Athro cyntaf yr Wyddeleg ym Mhrifysgol Cymru. Cafodd radd D.Litt.Celt.Er Anrhydedd gan Brifysgol Genedlaethol Iwerddon yn 1967 a Phrifysgol Cymru yn 1983, a'i ethol yn Gymrawd yr Academi Brydeinig yn 1978 ac yn Aelod Mygedol o Academi Frenhinol Iwerddon yn 1989. Fe'i etholwyd yn Llywydd yr Academi Gymreig yn 1988. Ar ôl ymddeol yn 1979 fe'i penodwyd yn Gyfarwyddwr Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru. Arhosodd yn y swydd honno tan 1985. Bu farw 8 Mehefin 1999.

Yr oedd yn awdurdod ar y gwareiddiad Celtaidd ac ysgrifennodd yn helaeth am draddodiadau llenyddol Cymru ac Iwerddon. Ymhlith ei brif gyfraniadau fel ysgolhaig Cymraeg mae ei astudiaethau ar y Gogynfeirdd a llenyddiaeth grefyddol yr Oesoedd Canol, gan gynnwys Beirdd y Tywysogion (1973), Canu Crefyddol y Gogynfeirdd (1977) a The Poets of the Welsh Princes (1978). Ysgrifennodd hefyd ar lenyddiaeth mwy diweddar Cymru, gan gynnwys ei astudiaethau o waith Edward Jones, Maes-y-Plwm, geiriadurwyr Cymraeg cyfnod y Dadeni, John Morris-Jones a'i gylch, ac amryw o'r prif lenorion cyfoes, megis Syr T. H. Parry-Williams, Waldo Williams a Saunders Lewis. Fel ysgolhaig Gwyddeleg ei brif gyfraniadau oedd Traddodiad Llenyddol Iwerddon (1958), Y Storïwr Gwyddeleg a'i Chwedlau (1972) a The Court Poet in Medieval Ireland (1972). Roedd yn gyd-awdur The Irish Literary Tradition (1992). Cyhoeddodd gyfieithiadau o storïau Gwyddeleg a Llydaweg, ynghyd ag astudiaethau ieithyddol ar yr ieithoedd hyn a'r Gymraeg. Yn ogystal â golygu cyfrolau fel Llên a Llafar Môn (1963), Llên Doe a Heddiw (1964) a Literature in Celtic Countries (1971), bu'n olygydd Y Traethodydd ac Ysgifau Beirniadol o 1965 ymlaen, Studia Celtica o 1966 a chyfres Llên y Llenor o 1983. Bu'n olygydd ymgynghorol Geiriadur Prifysgol Cymru er 1968, ac yn olygydd Llyfryddiaeth yr Iaith Gymraeg (1988) a Gwaith Meilyr Brydydd a'i ddisgynyddion (1994).

Roedd John Stoddart (1924-2001) yn gerddor a chyfieithydd adnabyddus. Fe'i magwyd yn Llansanffraid Glan Conwy, ac wedi treulio cyfnod gyda'r Catrawd Tanciau yn ystod y Rhyfel aeth i ddilyn cwrs dysgu yn y Coleg Normal, Bangor, cyn treulio rhai blynyddoedd yn dysgu mewn ysgolion yng ngogledd Cymru. Cafodd gryn lwyddiant wrth gystadlu ar y canu mewn eisteddfodau pan oedd yn ifanc, a bu galw amdano fel unawdydd ledled Cymru. Enillodd ysgoloriaeth ym 1955 i astudio yn yr Ysgol Opera Genedlaethol yn Llundain a daeth i amlygrwydd fel unawdydd tenor gydag amryw o gwmnïau opera, yn eu plith cwmnïau Glyndebourne, Sadlers Wells, D'Oyly Carte a Covent Garden.

Bu'r teulu'n byw yn Llundain am flynyddoedd, ond yn dilyn ei ymddeoliad symudodd John Stoddart a'i wraig Myfi yn ôl i Abergele. Bu'n hyfforddi cantorion ifanc ac roedd yn wyneb cyfarwydd fel beirniad mewn eisteddfodau a gwyliau eraill. Roedd yn ymgynghorydd lleisiol, yn gyfieithydd toreithiog o ganeuon, ac yn olygydd cyfieithiadau eraill, y cyfan ar gyfer cystadleuthau cerddorol yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Bu'n aelod o Lys yr Eisteddfod Genedlaethol a chafodd ei urddo i'r wisg wen yn Eisteddfod Casnewydd ym 1988.

Mae'n debyg mai drwy ddysgu amryw ieithoedd fel canwr proffesiynol y magodd John Stoddart ddiddordeb mewn cyfieithu. Roedd yn rhugl mewn nifer o ieithoedd a datblygodd hoffter arbennig am yr Wyddeleg a'r Aeleg. Cyhoeddwyd sawl cyfrol o'i gyfieithiadau o farddoniaeth a rhyddiaith Aeleg ac roedd yn cyfrannu i gylchgronau yn yr iaith honno yn ogystal â chyfnodolion Cymreig. Mae'r canlynol ymhlith ei weithiau cyhoeddedig: Cerddi Gaeleg cyfoes: detholiad o farddoniaeth Aeleg a gyfansoddwyd yn ystod y cyfnod 1937-1982, Cyfres Barddoniaeth Pwyllgor Cyfieithiadau yr Academi Gymreig cyf. VI (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru ar ran yr Academi Gymreig, 1986) ac Y meudwy a storïau Gaeleg eraill (Caernarfon: Gwasg Gwynedd, 2000).

Yr oedd William Rhys Nicholas (1914-1996) yn fardd, emynydd a golygydd.

Fe'i ganwyd ar 23 Mehefin 1914 yn fab i William a Sarah Nicholas yn Nhegryn, Llanfyrnach, Sir Benfro. Yr oedd ei dad yn gefnder i'r bardd a'r pregethwr T. E. Nicholas. Bu'n fyfyriwr yng Ngholeg y Brifysgol, Abertawe, lle bu'n Llywydd Undeb y Myfyrwyr, 1941-1942, gan raddio yn y Gymraeg, ac yna dilynodd gwrs BD yng Ngholeg Presbyteraidd Caerfyrddin. Am gyfnod bu'n ysgrifennydd cynorthwyol i'r Parchedig Curig Davies yn Llyfrfa'r Annibynwyr yn Abertawe. Priododd Elizabeth Dilys Evans yn 1946. Bu'n weinidog gyda'r Annibynwyr yng Nghapel y Bryn, Llanelli, 1947-1952, Horeb a Bwlchygroes, Llandysul, 1952-1965, a Thabernacl, Porth-cawl, 1965-1983.

Bu'n gwasanaethu am dros ddeng mlynedd fel ysgrifennydd i Bwyllgor Golygyddol Y Caniedydd. Bu'n gyd-olygydd Y Genhinen, 1964-1980, yn olygydd Cyfansoddiadau a Beirniadaethau yr Eisteddfod Genedlaethol yn y De, 1978-1988, ac yn Dderwydd Gweinyddol a Chymrawd yr Eisteddfod Genedlaethol. Ysgrifennodd nifer o gerddi i blant ac fe'u defnyddiwyd yn ddarnau gosod yn Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd ar sawl achlysur a hefyd ef a fu'n gyfrifol am eiriau emyn Ysgol y Preseli. Yn 1978 urddwyd y Parch. W. Rhys Nicholas yn Gymrodor gan Goleg y Brifysgol, Abertawe. Fe'i anrhydeddwyd yn Llywydd Undeb yr Annibynwyr am y cyfnod 1982-1983. Bu farw yn ei gartref ym Mhorth-cawl ar 2 Hydref 1996.

Tegwen Morris, née Clee (1901-1965) oedd un o'r merched cyntaf i ymaelodi â Phlaid Cymru, a daeth yn un o arweinwyr cynnar y blaid. Priododd Wynn Morris.

Etholwyd Ieuan Wyn Jones yn Aelod Seneddol dros Ynys Môn ym Mehefin 1987. Bu'n ymgeisydd yng Ngorllewin Dinbych ym 1979, ac am sedd [Ewropeaidd Gogledd Cymru] ym 1979 ac yna am Sedd Ynys Môn am y tro cyntaf ym 1983. Bu'n Is-gadeirydd Plaid Cymru, 1975-1979, Cadeirydd Plaid Cymru, 1980-1982 a 1990-1992, Aelod o Bwyllgor Dethol Materion Cymreig, 1990-1992 a 1997-1998, a Chwip ei blaid, 1992-1995. Ar 6 Mai 1999 fe'i etholwyd i Gynulliad Cenedlaethol Cymru fel Aelod dros Ynys Môn. Penderfynodd beidio sefyll fel ymgeisydd yn Etholiad Cyffredinol 2001. Daeth yn Arweinydd Plaid Cymru ym mis Awst 2000.

Yn 1903 teimlwyd yr angen yng Nghapel Bethani, Rhydaman, am gael capel newydd, ond yn dilyn Diwygiad 1904 penderfynwyd bod mwy o angen am gael capel yn Nhir-y-Dail. Adeiladwyd Capel Elim, Tir-y-dail yn 1906 ar gost o £560, ac agorodd y drysau ar Ddydd Nadolig 1906. Yn 1911 penderfynodd nifer o aelodau Capel Bethani i ymuno â Chapel Elim ac erbyn hynny roedd 64 o aelodau yno.

Y Parch W. Nantlais Williams oedd yn gwneud y gwaith bugeilio o'r cychwyn yn 1906, cymerodd ofal yr eglwys yn ffurfiol rhwng 1911-1919, a bu'n cynorthwyo hefyd rhwng 1922-1931 pan nad oedd bugail gan y Capel. Adeiladwyd festri yng nghefn y capel yn fuan ar ol iddo gael ei ffurfio yn eglwys, a phrynwyd y mans yn 1921 am tua £700.

Roedd Capel Elim, Tir-y-dail, yn perthyn i ddosbarth Rhydaman, Henaduriaeth Gogledd Myrddin. Caewyd y capel yn 2002 neu 2003 (ni restrir y capel yn Blwyddiadur a Dyddiadur Eglwys y Methodistiaid Calfinaidd 2003). Yn 2003 cafwyd caniatâd cynllunio amlinellol gan Gyngor Sir Caerfyrddin ar gyfer un annedd preswyl gan gynnwys dymchwel y capel presennol yng Nghapel Elim, Tir y Dail, Rhydaman.

Roedd Euros Bowen (1904-1988) yn un o feirdd mwyaf cynhyrchiol Cymru. Hanai o Dreorci, Cwm Rhondda, sir Forgannwg, a derbyniodd ei addysg yng Ngholeg Presbyteraidd Caerfyrddin cyn mynd i astudio yn Aberystwyth, Abertawe, Mansfield a Rhydychen, yn ogystal â Llanbedr Pont Steffan. Daeth yn offeiriad plwyf Anglicanaidd yn yr Eglwys yng Nghymru, a bu'n gurad yn Wrecsam, sir Ddinbych, a rheithor Llangywair a Llanuwchllyn, ger y Bala, sir Feirionnydd. Enillodd Goron yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru am ei bryddest "O'r Dwyrain” a Chadair yr Eisteddfod yn 1950. Yn 1967-1974 bu'n aelod o Gomisiwn Sefydlog Ymgynghorol Litwrgi yr Eglwys yng Nghymru.

Yr oedd Selyf Roberts (1912-1995) a drigai yn yr Amwythig, Lloegr, yn nofelydd yn ogystal ag awdur storïau byrion. Yr oedd yn briod â Nan Roberts. Enillodd y fedal ryddiaith yn Eisteddfod Genedlaethol 1955 am rai o'i ysgrifau. Bu'n garcharor rhyfel yn yr Eidal a'r Almaen, a cheir ei atgofion yn rhai o'i storïau byrion. Cyfieithodd Alice's Adventurers in Wonderland i'r Gymraeg. Yr oedd yn aelod o'r Academi Gymreig a sefydliadau eraill.

Evan James, Ieuan ap Iago, (1809-1878), gwehydd wrth ei alwedigaeth, a'i fab James James, Iago ap Ieuan, (1833-1902), o Bontypridd, Morgannwg, y naill ar ôl y llall yn awdur a chyfansoddwr Hen Wlad fy Nhadau, a fabwysiadwyd yn ddiweddarach yn anthem genedlaethol Cymru. Gweithiai James James gyda'i dad a chadwodd dafarndai ym Mhontypridd ac yn Aberpennar ar ol 1873.

Ffurfiwyd Plaid Cymru yn 1925 ac ymladdodd ei hetholiad cyntaf yn 1929. Yn isetholiad Caerfyrddin 1966, daeth Gwynfor Evans yn AS cyntaf Plaid Cymru. Yn 1974 enillodd y blaid dwy sedd, ac yna bedair sedd ar ôl etholiad cyffredinol 2001. Trefnir ardaloedd yn bwyllgorau adrannol a elwir yn rhanbarthau, sy'n cyfateb i etholaethau neu ffiniau llywodraeth leol. Yn lleol trefnir y blaid yn ganghennau, ac mae pwyllgorau rhanbarth yn gynwysedig o gynrychiolwyr o'r canghennau.

Cymraeg.

Cymraeg.

Cymraeg.

Ganwyd Dafydd Elis Thomas ar 18 Hydref 1946 yng Nghaerfyrddin, sir Gaerfyrddin. Derbyniodd ei addysg yn Ysgol Dyffryn Conwy, Llanrwst, sir Gaernarfon, ac astudiodd y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, gan raddio yn 1967. Bu'n ddarlithydd Astudiaethau Cymreig yng Ngholeg Harlech, 1971, ac yn Adran Saesneg Bangor, 1974, ac roedd hefyd yn ddarlithydd annibynnol rhan amser. Bu'n AS Plaid Cymru dros sir Feirionnydd, 1974-1983, a thros Feirionnydd Nant Conwy, 1983-1992, ac yn llywydd y blaid, 1984-1991. Yn 1987, dyfarnwyd iddo radd PhD gan Brifysgol Cymru. Yn 1992, fe'i dyrchafwyd yn Arglwydd Elis-Thomas o Nant Conwy, ac wedi hynny bu'n Gadeirydd Bwrdd yr Iaith Gymraeg, 1994-1999. Yn 1999, cafodd ei ethol yn Aelod y Cynulliad dros Feirionnydd Nant Conwy yn etholiad cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru, ac yna yn Llywydd y Cynulliad. Priododd Elen M.Williams yn 1970 ac mae ganddynt dri mab. Priododd ei ail wraig, Mair Parry Jones, yn 1993.

Gweinidog gydag Eglwys Bresbyteraidd Cymru oedd y Parchedig William Owen Jones, a daeth i'r amlwg pan gododd anghydfod chwerw yng Nghapel Chatham Street, Lerpwl, rhyngddo a rhai o aelodau'r Eglwys, a hynny'n arwain at sefydlu Eglwys newydd, sef Eglwys Rydd y Cymry, ar droad yr ugeinfed ganrif.

Ganwyd William Owen Jones ar 7 Ebrill 1861 ym Mhenbryn, Chwilog, Eifionydd, yn fab i ffermwr, Richard Jones, a'i wraig Ellen Hughes. Cafodd ei addysg yn ysgolion Llanystumdwy, Holt a Chlynnog, ac aeth ymlaen i Goleg y Bala, Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, a Choleg Sant Ioan, Caergrawnt, lle yr enillodd radd mewn Athroniaeth yn 1890. Yn yr un flwyddyn, aeth yn weinidog gyda'r Methodistiaid Calfinaidd yn Waunfawr, Sir Gaernarfon, a symudodd i Chatham Street, Lerpwl, yn 1895, lle y datblygodd yn bregethwr o fri ac yn gyfrannwr erthyglau ysgolheigaidd i gylchgronau'r cyfnod. Priododd â Cheridwen Jones yn 1900.

Yn 1899, bu anghydfod rhyngddo â rhai o'r blaenoriaid ynglyn â disgyblu aelod, ac o ganlyniad i'r drwgdeimlad a gododd yn sgîl hynny cyhuddwyd ef yn bersonol o feddwdod ac anfoesoldeb. Gwadodd y cyhuddiadau yn ei erbyn ac er iddo gynnig ymddiswyddo fe'i diarddelwyd gan ei enwad yn 1900. Teimlai llawer ei fod wedi ei drin yn anghyfiawn, ond gwrthodwyd ei ap1/4l at y Gymdeithasfa yn 1901. Aeth i gyfraith ynglyn â'r mater a bu'n llwyddiannus mewn dau achos o enllib yn 1902. Tyfodd achos Chatham Street yn cause célèbre a amlygodd argyfwng yn arweinyddiaeth Methodistiaid Cymraeg Lerpwl. Yn 1901 sefydlodd ei gefnogwyr enwad newydd, sef Eglwys Rydd y Cymry, yn Hope Street, a derbyniodd ef wahoddiad i fod yn weinidog arnynt.

Cydsyniai'r enwad newydd ag egwyddorion Cyfundeb Eglwys Bresbyteraidd Cymru ond ymwrthododd â'r hyn a welai fel diffyg democratiaeth yr Hen Gorff. Erbyn 1904 yr oedd saith eglwys, pedwar capel a naw ysgol Sul wedi eu sefydlu ar hyd Glannau Merswy, ac fe gynyddodd yr aelodaeth o 450 i hyd at yn agos i 2,000. 'Roedd y bardd David Emrys James ('Dewi Emrys', 1881-1952) yn un o'r pedwar gweinidog. Symudodd W. O. Jones i Gapel Canning Street, ac ef oedd cychwynnydd a golygydd y cyfnodolyn Llais Rhyddid, a ymddangosodd yn fisol rhwng 1902 a 1912, ac yn chwarterol rhwng 1912 a 1920. Serch hynny, ni pherthynai i'r Eglwys Rydd unrhyw neilltuolrwydd diwinyddol, a byrhoedlog fu ei llwyddiant i ddenu aelodau newydd. Bychan o argraff a wnaeth yng Nghymru, ac yn 1920 daeth yn rhan o Gwrdd Chwarterol Annibynwyr Lerpwl, Manceinion a'r Cylch. Parhaodd W. O. Jones i fod yn weinidog yn Canning Street hyd at ei farwolaeth ar 14 Mai 1937.

Bardd a golygydd oedd Mathonwy Hughes. Fe'i ganwyd ym 1901 yn Llanllyfni, Sir Gaernarfon, yn fab i Ellen a Joseph Hughes, ac yn nai i'r Prifardd R. Silyn Roberts. Addysgwyd ef yn Ysgol Clynnog, ac yna yn nosbarthiadau Mudiad Addysg y Gweithwyr. Priododd Mair Davies ym 1956, ac ymgartrefodd y ddau yn Ninbych. Enillodd Gadair yr Eisteddfod Genedlaethol 1956, a chyhoeddodd bedair cyfrol o farddoniaeth, pedwar casgliad o ysgrifau, cyfrol o hunangofiant a chyfrol deyrnged i Gwilym R. Jones. Bu'n olygydd cynorthwyol Baner ac Amserau Cymru o 1949 hyd ei ymddeoliad ym 1979, ac yn aelod brwdfrydig, fel myfyriwr a darlithydd, o Fudiad Addysg y Gweithwyr. Bu farw ym mis Mai 1999.

Roedd David Jenkins (1912-2002) yn bumed llyfrgellydd Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac yn awdur llyfrau ac erthyglau niferus ar bynciau amrywiol.

Fe'i ganwyd ar 29 Mai 1912 yn fab i Evan Jenkins a Mary (née James), Blaenclydach, Y Rhondda. Roedd ei deulu yn hanu o ardal Penrhyn-coch, Ceredigion. Derbyniodd ei addysg gynradd yn ysgolion Blaenclydach a Threfeurig a'i addysg uwchradd yn Ysgol Ramadeg Ardwyn, Aberystwyth. Mynychodd Goleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, gan raddio yn 1936 yn y Gymraeg. Enillodd radd MA am draethawd ar fywyd a gwaith Huw Morys yn 1948. Yr un flwyddyn priododd Menna Rhys a bu iddynt ddau o blant, Nia ac Emyr.

Fe'i penodwyd yn Geidwad Cynorthwyol yn Adran Llawysgrifau a Chofysgrifau'r Llyfrgell Genedlaethol yn 1939 cyn mynd i ymladd yn y Rhyfel hyd 1945 ac fe'i dyrchafwyd yn uwchgapten yn 1943. Ymunodd â staff Adran Llyfrau Printiedig yn 1949 ac fe'i gwnaed yn Geidwad yn 1957. Cafodd ei ddewis yn Llyfrgellydd yn 1969 gan ymddeol ddeng mlynedd yn ddiweddarach. Dyfarnwyd y CBE iddo yn 1977 a DLitt Prifysgol Cymru yn 1979. Yn 1999 fe'i hurddwyd yn Gymrawd Er Anrhydedd Prifysgol Cymru.

Yn 1974 derbyniodd wobr Cyngor Celfyddydau Cymru am Thomas Gwynn Jones: Cofiant (Dinbych, 1973). Yr oedd ganddo ddiddordeb yn Dafydd ap Gwilym a chyhoeddwyd Bro Dafydd ap Gwilym yn 1992. Cyfrannodd erthyglau i'r Bywgraffiadur, Cydymaith i lenyddiaeth Cymru a'r Dictionary of National Biography a nifer helaeth o gylchgronau eraill megis Cylchgrawn y Llyfrgell Genedlaethol. Bu farw ar 6 Mawrth 2002 ac ym mis Mai 2002 cyhoeddwyd ei lyfr, A refuge in peace and war, sy'n croniclo hanes y Llyfrgell Genedlaethol hyd 1952, cyfrol y bu'n gweithio arni ers ugain mlynedd.